Σε προηγούμενο άρθρο μελετήσαμε την μετανάστευση που λαμβάνει χώρα σε σταθερή βάση στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ως μια παράνομη αλλά σημαντική οικονομική δραστηριότητα μαζί με λαθρεμπόριο ναρκωτικών και άλλων προϊόντων. Πλέον μετά από τις επιθέσεις στον Εβρο πολλοί αρχίσαν να μιλάνε ανοιχτά για εργαλειοποίηση των μεταναστών και για υβριδικό πόλεμο. Ως τώρα οι σχετικές αναφορές αντιμετωπίζονταν, κάτω και από το bullying των συστημικών ΜΜΕ, ως συνωμοσιολογία. Ακόμα όμως και αν ο όρος «εργαλειοποίηση» και «υβριδικός πόλεμος» είναι άγνωστος στους πολλούς, οι πρακτικές δεν είναι κάτι νέο. Η χρησιμοποίηση αμάχου πληθυσμού στο πλαίσιο συρράξεων και οι βίαιες μετακινήσεις έχουν γίνει πολλές φορές στην ιστορία, από αρχαιοτάτων χρόνων.
.
Άποψη
-του Παναγιώτη Χατζηπλή
Θεωρητικό υπόβαθρο
Το 1999 η καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Χαρβαρντ Μάρθα Μίνοου είπε ότι η «φύση των πολέμων έχει αλλάξει, τώρα πια ο πόλεμος γίνεται με τους πρόσφυγες». Πλέον περιπτώσεις εργαλειοποιημένης μετανάστευσης έχουν καταχωρηθεί ως συνειδητές πρακτικές από τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, σε συρράξεις στην Αφρική και στην Κεντρική Αμερική και μελετώνται από ειδικούς επί των πολιτικών θεμάτων. Είναι αυτό που έχει ήδη καταγραφεί ότι κάνει η Τουρκία από το 2015 τουλάχιστον με την μεγάλη έξοδο του ενός εκατομμυρίου μεταναστών προς Ευρώπη (βλέπε Coercive Engineered Syrian Mass Migration in the EU‐Turkey Relations: A Case Analysis for Future Reference, Nefise Ela Gokalp Aras, 01 March 2019, International Migration Vol. 57 (2) 2019.
Η εργαλειοποίηση των προσφύγων ή μεταναστών ως όπλο, στα πλαίσια συρράξεων ή υποκαθιστώντας συρράξεις αποκαλείται και ως Εργαλειοποιημένη Επανάσταση (Weaponized Migration) ή Στρατηγικά Σχεδιασμένη Μετανάστευση (Strategic Engineered Migration) και πλέον αποτελεί αντικείμενο μελέτης από πολιτικούς επιστήμονες και στρατιωτικές σχολές. Ως στρατηγικά σχεδιασμένη μετανάστευση (ΣΣΜ) ορίζεται «η μετανάστευση προς και εκτός μια περιοχής οι οποίες είναι αποτέλεσμα σκόπιμης επιβολής ή χειραγώγησης από κρατικούς ή όχι παράγοντες κατά τρόπο που έχει σχεδιαστεί να μεγεθύνει, μικρύνει ή μεταβάλλει την σύνθεση του πληθυσμού εντός μιας συγκεκριμένης περιοχής για πολιτικούς ή στρατιωτικούς σκοπούς».
Είδη Προσχεδιασμένης Μετανάστευσης
Σύμφωνα με μελέτες (βλέπε “Strategic Engineered Migration as a Weapon of War,” Kelly Greenhill, Civil Wars 10, no. 1, 2008) υπάρχουν τέσσερις διαφορετικές αν και ενδεχομένως αλληλοκαλυπτόμενες, μορφές Στρατηγικά Προσχεδιασμένης Μετανάστευσης (strategic engineered migration):
- Εκτοπισμός (Dispossessive): περιλαμβάνονται οι περιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένων των εσωτερικών ή εξωτερικών μεταναστεύσεων όπου ο κύριος στόχος είναι η ιδιοποίηση της περιοχής ή / και της ιδιοκτησίας μιας άλλης ομάδας ή ομάδων ή / και η εξάλειψη αυτής της ομάδας (εθνοκάθαρση) ή ως απειλή για την εθνοπολιτική ή οικονομική κυριαρχία των δραστών στο οποίο περιλαμβάνεται και αυτό που είναι κοινώς γνωστό ως εθνοκάθαρση.
- Μετάθεση (Exportive): οι μετακινήσεις πληθυσμών που υποκινούνται είτε για την ενίσχυση της πολιτικής θέσης των κυβερνώντων σε μια χώρα με την εκδίωξη αντιφρονούντων και εν γένει πολιτικών αντιπάλων, είτε για την αποσταθεροποίηση ξένων κυβερνήσεων. Σε αυτές περιλαμβάνονται οι ακόλουθες υποπεριπτώσεις:
- Δημιουργία Πέμπτης Φάλαγγας
- Οικονομική Μετανάστευση
- Πολιτικοί διωγμοί
- Στρατικοποιημένες (Militarized): μετακινήσεις πληθυσμών που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια πολεμικών συγκρούσεων για να αποκτηθεί στρατιωτικό πλεονέκτημα εναντίον ενός αντιπάλου, μέσω της για παράδειγμα, διατάραξης ή καταστροφής της διοίκησης, του εφοδιασμού ή των μεταφορών του αντιπάλου ή για τη ενίσχυση των ιδίων δυνατοτήτων, μέσα από την στρατολόγηση, ακόμα και αν μερικές φορές είναι απρόθυμο, ανθρώπινου δυναμικού
- Εξαναγκαστική (Coercive) περιπτώσεις στις οποίες οι εκροές, πραγματικές ή επαπειλούμενες, χρησιμοποιούνται ως εργαλείο εξωτερικής πολιτικής για την πρόκληση ή την πρόληψη αλλαγών στην κοινή γνώμη ή/και την διεκδίκηση πληρωμών. Η εξαναγκαστική εφαρμογή περιλαμβάνει την χρήση των εκροών για προπαγάνδα.
- Η προσχεδιασμένης εξαναγκαστική μετανάστευση διαφέρει στο ότι ενώ στον κοινό εξαναγκασμό, οι δυνητικοί δράστες δεν αποτολμούν ούτε καν να προσπαθήσουν να την εφαρμόσουν αν δεν διαθέτουν ανώτερες στρατιωτικά δυνάμεις που να μπορούν να τους προστατεύσουν από την αντίδραση του θύματος, σε περιπτώσεις προσχεδιασμένης εξαναγκαστικής μετανάστευσης δεν τους απασχολεί η στρατιωτική αδυναμία τους γιατί η απάντηση από τον αντίπαλο σπάνια είναι εφικτή από πολιτικής πλευράς.
Υπάρχουν και άλλες ομαδοποιήσεις, όπως αυτή στο σχήμα όπου αναφέρονται και παραδείγματα τέτοιων μεταναστεύσεων. Οι έννοιες βέβαια είναι σχετικά παρόμοιες.
Λόγοι χρήσης της Εργαλειοποιημένης Μετανάστευσης
Στην περίπτωση της Στρατηγικά Σχεδιασμένης Μετανάστευσης (strategic engineered migration) όπως είπαμε κατά βάση ο δράστης είναι πιο αδύναμος από τον αντίπαλο, ή παραβαίνει την διεθνή τάξη οπότε δεν μπορεί να καταφύγει σε συμβατικές εχθροπραξίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις καταφεύγει στην ΣΣΜ για πέντε εντελώς στοιχειοθετημένους λόγους στην βάση της σχέσης κόστους-οφέλους (Source: Strategic Engineered Migration as a Weapon of War, Kelly M. Greenhill, March 2008):
- Σχέση κόστους-οφέλους Τύπου I: Έχει λίγα να χάσει. Τα κράτη ή / και οι μη κρατικοί φορείς που θεωρούνται ήδη παρίες διεθνώς έχουν πολύ λιγότερους λόγους να φοβούνται την οργή της διεθνούς κοινότητας από ότι τα κράτη που έχουν μια κάποια φήμη να προστατεύσουν. Έτσι κι αλλιώς υπάρχει μια θετική προκατάληψη προς τα φιλελεύθερα καθεστώτα και μια αρνητική προς τα απολυταρχικά. Επιπλέον, τα απολυταρχικά καθεστώτα είναι αναμενόμενο να επιτεθούν εναντίον άλλων, αν βρουν την ευκαιρία. Οπότε δεν έχουν πολλά να χάσουν σε επίπεδο φήμης, αντίθετα οι αμυνόμενοι πρέπει να δράσουν με βάση τις ανώτερες ηθικές αξίες τους κάτι όμως που μπορεί να περιορίζει και τις επιλογές αντίδρασης τους (το «αυτοκαταστροφικό» παράδοξο του φιλελευθερισμού
- ). Για τους δράστες που είναι ήδη απομονωμένοι και εκτός των κρατών που είναι διεθνώς σεβαστά, το κόστος παραβίασης των διεθνών νόμων μπορεί να θεωρηθεί χαμηλό σε σχέση με το κόστος συμμόρφωσης.
- Σχέση κόστους-οφέλους Τύπου ΙI: δέχεται απώλειες για να κερδίσει συμπάθειες. Ο αποτελεσματικότερος τρόπος ώστε οι ομάδες των ανταρτών να κερδίσουν συμπάθειες και να στρέψουν την αντιπάθεια προς την κυβέρνηση είναι να προκαλέσουν επιθέσεις εναντίον τους που συχνά οδηγούν στη δημιουργία προσφυγικών ροών. Αυτές οι ροές όχι μόνο προκαλούν οργή αλλά δημιουργούν αναταραχή στα κράτη αποδέκτες των ροών και ως εκ τούτου μπορεί να επιταχύνουν τη λήψη δράσης από την διεθνή κοινότητα ή πιο πιθανώς από ένα «συνασπισμό προθύμων» (εκμετάλλευση του φιλελευθερισμού)
- Ασύμμετρη μόχλευση: η δημιουργία κρίσεων με πρόσφυγες ή άλλο μέσο χρησιμοποιείται ως προπομπός σε επικείμενες διαπραγματεύσεις με πιο ισχυρούς αντιπάλους. Οι ισχυροί υποτιμούν τον επιτιθέμενο και λαμβάνονται εξαπίνης.
- Επιχειρησιακά πλεονεκτήματα: η χρήση των προσφυγικών ροών είναι φθηνότερη από την χρήση στρατευμάτων. Οι προκλήσεις μέσω της σχεδιασμένης μετανάστευσης δεν αποσκοπούν στην εμπλοκή σε εχθροπραξίες αλλά στα φόβο που δημιουργείται με την θέα της βίας τρομοκρατώντας ανέτοιμους ψυχολογικά λαούς. Έτσι μερικές φορές δεν χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί καν δύναμη για την επίτευξη των σκοπών του δράστη
- Οικονομικά οφέλη: όταν οι μεταναστευτικές ροές δημιουργούνται απλά για την κλοπή/ιδιοποίηση περιουσιακών στοιχείων αυτών που εκτοπίζονται
Ας δούμε τώρα ένα παράδειγμα Στρατηγικά Σχεδιασμένη Μετανάστευσης, στην περίπτωση των μεταναστευτικών ροών από την κουμμουνιστική Κούβα του επαναστάτη Φιντέλ Κάστρο προς τις ΗΠΑ τις δεκαετίες του 80 και 90.
Κούβα-ΗΠΑ: Παράδειγμα Εργαλειοποιημένης Μετανάστευσης
Έξοδος 1980 (Mariel Boatlift)
H μεταναστευτική κρίση του 1980 μεταξύ Κούβας-Αμερικής έλαβε χώρα μετά από μια περίοδο οικονομικών προβλημάτων λόγω πτώσης της τιμής της ζάχαρης και εσωτερικών πολιτικών πιέσεων και μικροεξεγέρσεων με σκοπό την έξοδο από την χώρα.
Έχοντας ήδη απειλήσει μιας μικρότερης κλίμακας μετανάστευση το 1965 (Camarioca Crisis) ο Κάστρο είχε καταλάβει ότι οι ΗΠΑ ήταν πολύ ευαίσθητες στο θέμα της ασφάλειας της Φλόριντα. Εξ άλλου πρέπει να σκεφτούμε με βάση το πνεύμα της εποχής αφού το περιστατικό αυτό έγινε εν μέσω ψυχρού πολέμου, λίγο μετά την Πυραυλική Κρίση του 1962 και της αποτυχημένης επέμβασης στον Κόλπο των Χοίρων το 1961. Αποδείχτηκε τότε ότι οι ΗΠΑ προτιμούσαν να διαπραγματευτούν με τον Κάστρο παρά να τον αντιμετωπίσουν αν και είχαν σαφώς ανώτερη δύναμη. Αρκετοί αντιφρονούντες ή οι μη αρεστοί από το καθεστώς εξωθήθηκαν να φύγουν. Μαζί ο Κάστρο άνοιξε τις φυλακές για να φύγουν και πολλοί εγκληματίες.
Η διαφυγή έγινε μέσω εφόρμησης στο εσωτερικό της πρεσβείας του Περού στην Αβάνα και υποβολής αίτησης ασύλου αλλά με πλοιάρια κάποια από τα οποία κλάπηκαν ή καταλήφθηκαν με την βία. Τελικά διέφυγαν περί τους 125.000 Κουβανοί σε συνολικό πληθυσμό 10 εκατομμυρίων εκείνη την εποχή, όσο περίπου και της Φλόριντα. Η έξοδος κράτησε περίπου έξι μήνες από τον Απρίλιο έως τον Σεπτεμβρίο λίγο πριν δηλαδή ξεκινήσει η εποχή των ανεμοστρόβιλών, με τους περισσότερους (87.000) να φεύγουν τον Μάιο.
Όλοι οι εισερχόμενοι οδηγήθηκαν σε κλειστά κέντρα υποδοχής στην Φλόριντα προκειμένου να γίνει έλεγχος και να υποβάλλουν αίτηση μετανάστευσης. Όμως από τους 125.000 οι 16.000-20.000 ήταν εγκληματίες, κάποιοι λίγοι δε από αυτούς με σημαντικά εγκλήματα γεγονός που τους καθιστούσε μη αποδεκτούς. Τον Οκτώβριο του 1980 συνάφθηκε συμφωνία μεταξύ Κούβας-ΗΠΑ με την οποία οι ΗΠΑ θα έδιναν έως και 20.000 βίζες εισόδου σε Κουβανούς κάθε χρόνο με αντάλλαγμα την επιστροφή κάποιων από τους ανεπιθύμητους. Αυτοί ήταν περίπου 2.700 ή 2.2% οι οποίοι έμειναν υπό κράτηση με σκοπό να επιστραφούν στην Κούβα. Οι επιστροφές αυτές έγιναν σταδιακά αλλά μέχρι πρόσφατα κάποιοι ήταν ακόμα υπό κράτηση!
H περίφημη ταινία «Σημαδεμένος» με τον Αλ Πατσίνο εμπνέεται από τα γεγονότα αυτά αφηγούμενη την ιστορία ενός από τους βίαιους εγκληματίες που είχαν διαφύγει την περίοδο αυτή από την Κούβα. Μάλιστα σε κάποια σημεία παρουσιάζει και την σύγχυση για το κατά πόσο ο ήρωας είναι ένας αντικαθεστωτικός με αξίες ή ένας παράφρων εγκληματίας. Και πράγματι αυτή η σύγχυση υπήρξε και στο πολιτικό πεδίο των ΗΠΑ της εποχής.
O τότε πρόεδρος Δημοκρατικός Κάρτερ κατηγορήθηκε για έλλειψη πυγμής και ηγετικού χαρακτήρα στην διαχείριση της κρίσης και έχασε τις εκλογές από τον Ρήγκαν. Ο δεύτερος αντιμετώπισε τους εισερχόμενους ως ηρωικούς αντιφρονούντες που διέφευγαν από ένα μισητό κουμμουνιστικό καθεστώς εκμεταλλευόμενος την αντιπάθεια προς τον Κάστρο μεταξύ των Αμερικανών αλλά και των Κουβανών αντικαθεστωτικών εξόριστων της Φλόριντα.
Το περιστατικό μοιάζει σε κάποια σημεία ίσως με την έξοδο από την Αλβανία τα πρώτα χρόνια μετά την πτώση του τοίχους του Βερολίνου όταν λέγεται ότι είχαν ανοιχθεί οι φυλακές και γενικώς είχε προωθηθεί η έξοδος ως μέσο αποσυμπίεσης. Τώρα αν ήταν αντιφρονούντες ή εγκληματίες όσοι φεύγαν είναι μεγάλη συζήτηση. Αν οι ροές προς της Ελλάδα ήταν μεγάλες, δεν ήταν τόσο εμφανείς. Ίσως μεγαλύτερη εντύπωση στην κοινή γνώμη έκανε η κατάπλευση στο Μπρίντιζι ενός υπερφορτωμένου Αλβανικού φορτηγού πλοίου, του Vlora, το 1991 (με μεταξύ 10.000-20.000 μετανάστες). Μάλιστα το πλοίο είχε μόλις γυρίσει από Κούβα,…! Μήπως επηρεάστηκε; Το περιστατικό αυτό προκάλεσε ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης στην Ιταλία που οδήγηση σε παροχή οικονομικής βοήθειας προς την Αλβανία με αντάλλαγμα τον έλεγχο των λιμανιών για αποτροπή μεταναστευτικών ροών. Θυμίζει κάτι;
