Μια από τις πολλές ιδέες για το πώς θα έρθει η περίφημη ανάπτυξη είναι και αυτή για την καινοτομία. Ως καινοτομία θεωρείται τόσο η έρευνα όσο και οι νεοφυείς επιχειρήσεις(startup). Το τελευταίο ίσως είναι αυτό στο οποίο επικεντρώνεται περισσότερο η συζήτηση και που είναι σε ένα βαθμό αποπροσανατολιστικό. Εκτός από τα startup, χρειάζεται ανάπτυξη της κλασσικής μορφής Έρευνας & Ανάπτυξης (R&D) σε κρατικά ιδρύματα και ιδιωτικές επιχειρήσεις αλλά και του γενικότερου περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο η έρευνα να βρίσκει εφαρμογή και να παίρνει σημασία όπως θα αναλύσουμε.
.
Ανάλυση
-του Παναγιώτη Χατζηπλή*
Κατάταξη Ελλάδας στην Καινοτομία
Η Ελλάδα θεωρείται ότι υστερεί στην καινοτομία σύμφωνα με κατάταξη της ΕΕ. Αυτό βασίζεται στη δραστηριότητα σε κοινοτικά προγράμματα, πωλήσεις από καινοτομία, τις διεθνείς επιστημονικές συνεργασίες και δημοσιεύσεις. Ανάλογη άποψη διαμορφώνεται και με βάση την αξιολόγηση της Ανταγωνιστικότητας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (The Global Competitiveness Report (GCR), World Economic Forum).
Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Όχι λόγω προδιάθεσης ή ικανοτήτων, κάτι που εξάλλου καταγράφεται και στην κατάταξη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ όπου το εργατικό δυναμικό αξιολογείται υψηλά ενώ η τάση σε επιχειρηματικότητα είναι παροιμιώδης. Ο δε επιφανής Έλληνας καθηγητής του Stamford, Γιάννης Ιωαννίδης έχει υπολογίσει ότι 3% των πιο προβεβλημένων ερευνητών διεθνώς είναι Έλληνες πολλοί περισσότεροι από τον πληθυσμό των Ελλήνων που είναι το 0.2% στο σύνολο της υφηλίου. Το 85% όμως αυτών των ερευνητών μένει στο εξωτερικό….
Πως θα προοδεύσει η καινοτομία στην Ελλάδα με την χαμηλή δαπάνη για έρευνα ακόμα και πριν την κρίση και έναν ισχνό τεχνολογικό τομέα χωρίς δηλαδή ερείσματα και διεξόδους όταν ο βιομηχανικός τομέας αναλογεί μόλις στο 8% του ΑΕΠ όταν στην ΕΕ ανέρχεται στο 15% και με δέσμευση να φτάσει στο 20% ως το 2020; Την ίδια στιγμή ο στόχος που τίθεται στην Ελλάδα είναι το 12% και αυτό χωρίς να υπάρχει κάποιο σχέδιο!!
Οι περισσότερες μελέτες για ανάπτυξη που ανακυκλώνονται τα τελευταία χρόνια εστιάζουν σε trickle-down κίνητρα δηλαδή μείωση της φορολογίας, που αν και εκ πρώτης όψεως ακούγονται θετικά δεν έχουν αποδώσει ούτε σε άλλες χώρες. Αποσκοπούν στην αποθετική βελτίωση της υπάρχουσας εικόνας με βάση την υπάρχουσα ανεπαρκή βιομηχανική διάρθρωση και ελπίζοντας ότι οι υπάρχοντες επιχειρηματίες θα κάνουν την διαφορά. Έτσι οι κυριότερες κατευθύνσεις ανάπτυξης, όπου δίνονται, είναι στις εμπορευματικές μεταφορές τρίτων (logistics), ενέργεια (ειδικότερα αγωγοί τρίτων) και αγροτοδιατροφή και φυσικά υπηρεσίες τουρισμού και κατανάλωσης, τομείς με χαμηλή προστιθέμενη αξία. Στην Ελλάδα που ήδη υπερτερούν οι υπηρεσίες, εκτός από χαμηλότερη προστιθέμενη αξία, χαμηλότερες είναι και οι αποδοχές των εργαζομένων, συχνά με ελαστική απασχόληση, όπως χαμηλότερο είναι και το επίπεδο μόρφωσης και εξειδίκευσης. Ο μέσος μισθός στη βιομηχανία είναι €1.476 έναντι €1.184 στο σύνολο της οικονομίας, με στοιχεία ΣΕΒ.
Τα αποτελέσματα της έλλειψης θέσεων εργασίας σε υψηλή προστιθέμενη αξία, αλλά και η γενικότερη ανεργία είναι το braindrain. Σχεδόν 600.000 έχουν φύγει από την Ελλάδα ως τώρα στα χρόνια της κρίσης και «διάσωσης» της χώρας, το δεύτερο μεγαλύτερο μεταναστευτικό ρεύμα στην ιστορία, με το 70% αυτών να είναι πτυχιούχοι Πανεπιστημίου! Οι εξερχόμενοι με στοιχεία 2013 αντιστοιχούσαν στο 50% του εργατικού δυναμικού 25-39 ετών! Μια τραγωδία, μια απώλεια πλούτου, μια χαμένη γενιά κυριολεκτικά! Μια γενοκτονία λαμβάνοντας υπόψη την επιβάρυνση στην γήρανση του πληθυσμού αλλά και την μείωση του ΑΕΠ! Την δεκαετία του ’60 αντίθετα το 70% αυτών ήταν το πολύ μόνο απόφοιτοι γυμνασίου. Οι πτυχιούχοι σήμερα όμως έχουν δεξιότητες και απαιτήσεις που δεν μπορούν να καλυφθούν από τον τομέα υπηρεσιών ακόμα κι αν υπήρχαν δουλειές εκεί για όλους. Η ανεργία και ειδικά των νέων πτυχιούχων είναι στα ύψη και από αυτούς που εργάζονται 1 στους 3 με στοιχεία του ΣΕΒ, υποαπασχολείται.
Η Ελληνική μεταποίηση επίσης εμφανίζει μεγάλο αριθμό ΜΜΕ με μικρή προστιθέμενη αξία (99% του συνόλου των επιχειρήσεων αλλά 86% των εργαζομένων έναντι 67% στην ΕΕ). Δηλαδή υπάρχει έλλειψη μεγάλων επιχειρήσεων. Με στοιχεία ΙΟΒΕ το 69,5% των μεταποιητικών επιχειρήσεων έχει τζίρο κάτω από €150.000 ενώ το 87% του συνόλου απασχολούν έως 4 άτομα! Αυτό περιορίζει τις δυνατότητες επένδυσης σε έρευνα αλλά και την ανάπτυξη του προσωπικού. Η δαπάνη για Έρευνα των βιομηχανικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα, με στοιχεία ΣΕΒ ήταν €160 εκατ. το 2014 ενώ στην ευρωζώνη είναι αναλογικά πολύ υψηλότερη βέβαια. Η έλλειψη καινοτομίας και η δυσκαμψία και ανεπάρκεια των δομών που χαρακτηρίζει οικογενειακές και μεταπρατικές επιχειρήσεις εξάλλου ίσως είναι και μια από τις αιτίες στις οποίες αποδίδεται και η παρακμή της βιομηχανίας κατά την μεταπολίτευση.
Παράλληλα ακόμα και ο βιομηχανικός κλάδος της Ελλάδας παρουσιάζει χαμηλής προστιθέμενης αξίας προϊόντα με μεγάλη συγκέντρωση στην μεταποίηση τροφίμων και στα ορυκτά ενώ υστερεί στην παραγωγή τελικών προϊόντων τεχνολογίας όπως οχημάτων και μηχανημάτων ή ηλεκτρονικών. Τα αυτοκίνητα αποτελούν την ατμομηχανή της Ευρωπαϊκής βιομηχανίας (7% των εξαγωγών, 3 εκατ. θέσεις απευθείας και 4% του ΑΕΠ). Στην μεγαλύτερη εξαγωγική οικονομία της Ευρώπης, αυτή της Γερμανίας η αυτοκινητοβιομηχανία αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο ποσοστό εξαγωγών (12% των εξαγωγών της και 17% μαζί με τα ανταλλακτικά).
Και έτσι ενώ η Ελλάδα εκτός του ότι παρουσιάζει εμπορικό έλλειμμα λόγω χαμηλής παραγωγής, ακόμα και στον βασικό και αρκετά εκτεταμένο χώρο μεταποίησης τροφίμων, έχει χαμηλή προστιθέμενη αξία στην παραγωγή της και μικρό ποσοστό εξαγωγών υψηλής τεχνολογίας σε σχέση με την ΕΕ. Δηλαδή βρίσκεται σε μειονεκτική θέση να ανταγωνιστεί στην Ευρωπαϊκή αγορά ελλείψει προστατευτικών μέτρων και φυσικά δύσκολο να συναγωνισθεί και εκτός αν στραφεί σε χαμηλής προστιθέμενης αξίας και χαμηλής τιμής προϊόντων λόγω κόστους και σκληρής ισοτιμίας. Και ύστερα κάποιοι αναρωτιούνται πως θα αυξηθούν οι εξαγωγές! Δεν υπάρχει κάποιο σχέδιο πάλι.
Α. Η Έρευνα στην Ελλάδα (R&D)
Το ποσό που δίνεται για έρευνα στην Ελλάδα ανέρχεται στο 0,8% του ΑΕΠ, το οποίο είναι πολύ χαμηλό, χαμηλότερο του μέσου όρου της ΕΕ (1,92%). Επίσης υπολείπεται του ποσού που δίνεται σε προοδευμένες τεχνολογικά χώρες όπως η Γερμανία (2,94%), Ιαπωνία (3,5%) ή το Ισραήλ 4,2%. Παρόλο που η δαπάνη έχει, σε κάποιο μικρό, βαθμό αυξηθεί ως ποσοστό του ΑΕΠ τα τελευταία χρόνια παραμένει πάλι πολύ κάτω από την ΕΕ. Ουσιαστικά λείπουν περίπου €2 δις για να φτάσουμε στα επίπεδα της ΕΕ, δηλαδή πρέπει να διπλασιαστεί η δαπάνη! Οπότε καταλαβαίνει κανείς σε πόσο μειονεκτική θέση είναι ο τομέας της έρευνας και οι προοπτικές της ανάπτυξης του στην Ελλάδα.
Όσο αφορά την χρηματοδότηση της έρευνας περίπου τα μισά παρέχονται από τις επιχειρήσεις (45%), το 35% από το κράτος και μόνο το 10% από την ΕΕ, παρ όλη τη σχετική προβολή και παραφιλολογία.
Αν και αναλογικά είναι σημαντική η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα θα χρειαστεί να συνεισφέρει περισσότερο δεδομένης της αδυναμίας του κράτους. Όμως αυτό ίσως είναι δύσκολο δεδομένων των χαρακτηριστικών του, της πολυδιάσπασής του και των συνεπειών της κρίσης. Παράλληλα θα έπρεπε να διεκδικηθούν περισσότερα κονδύλια από την ΕΕ ίσως και με ανακατανομή από άλλες χρήσεις όπου μπορεί να μην είναι και τόσο αποτελεσματικά (πχ με ανακατανομή από τα έργα υποδομών που έχουν επενδυθεί τα ΕΣΠΑ των τελευταίων δεκαετιών, με ωφέλεια κυρίως λίγων μεγάλων κατασκευαστικών ομίλων, τα οποία όμως υπολειτουργούν).
H πολιτική για την Έρευνα και Καινοτομία (Εθνική Στρατηγική Έρευνας και Καινοτομίας, ΕΣΕΚ) είναι μέρος της πολιτική Έξυπνης Εξειδίκευσης (?!) της ΕΕ για την Έρευνα (RIS3). Σε αυτήν την πρωτοβουλία (Smart Specialization Platform) συμμετέχουν και χώρες εκτός ΕΕ όπως οι Αυστραλία, Ταϊλάνδη, Τουρκία! (αυτά για να αξιολογούμε κατά πόσο αποκλείει η μη συμμετοχή στον σκληρό πυρήνα της ΕΕ …). Σύμφωνα με την ΕΣΕΚ λοιπόν (Εθνική Στρατηγική Έρευνας και Καινοτομίας για την Έξυπνη Εξειδίκευση 2014-2020, ΓΓΕΤ, ΦΕΚ 1862Β 27.8.15). Οι κατευθύνσεις που δίνονται για Έρευνα στα πλαίσια της RIS3 είναι:
- Αγροτοδιατροφή
- Υγεία
- Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών
- Ενέργεια
- Περιβάλλον και Βιώσιμη Ανάπτυξη
- Μεταφορές και Εφοδιαστική Αλυσίδα
- Υλικά Κατασκευές (νανοτεχνολογία)
- Πολιτισμός Τουρισμός-Πολιτιστικές & Δημιουργικές Βιομηχανίες!!
Πάνω από το μισό μέρος της δαπάνης προορίζεται για τους τρεις πρώτους κλάδους δηλαδή της Αγροδιατροφής, Υγείας, Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών. Είναι σαν να απουσιάζουν οι τομείς της βιομηχανίας και των μηχανημάτων και γιατί όχι άλλωστε αφού δεν έχουν σημαντική παρουσία στην Ελλάδα. Συνεπώς που θα έβρισκε πεδίο εφαρμογής αυτή η Έρευνα; Δεν υπάρχει δηλαδή προοπτική παραγωγής υψηλής τεχνολογίας και προστιθέμενης αξίας, κάτι που λείπει από το παραγωγικό μείγμα της Ελλάδας. Φαίνεται σαν να είναι η τεχνολογία απαγορευμένο πεδίο… Αντίθετα στην Ιταλία, μια χώρα με μεγάλη παραγωγική βάση και βιομηχανία οι επενδύσεις στην Έρευνα κατευθύνονται στις νέες εξελίξεις της βιομηχανικής αυτοματοποίησης (πρόγραμμα Industria 4.0 δηλ. Industry 4.0) με σύμπραξη εταιριών και κρατικών ερευνητικών προγραμμάτων. Συνεπώς το πλαίσιο είναι ανεπαρκές και ίσως να μην είναι και τυχαία αυτή η παράλειψη μετά τόσα χρόνια της ίδιας πολιτικής. Καμιά σκέψη για το που θα δουλέψουν αυτοί οι επιστήμονες και μηχανικοί που σήμερα υποαπασχολούνται ή φεύγουν στο εξωτερικό.
Με στοιχεία 2001 του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) στον τον τομέα της Έρευνας & Ανάπτυξης της Ελλάδας απασχολούνται συνολικά 70.229 άτομα. Οι Έλληνες ερευνητές έχουν μεγάλο και αυξανόμενο αριθμό δημοσιεύσεων (11.138 το 2012) και σημαντική συμμετοχή στις δημοσιεύσεις με υψηλή απήχηση. Στο υψηλότερο 1%, των επιστημονικών δημοσιεύσεων ποσοστό 32,6% έχει ελληνική συμμετοχή (δηλ. ο πρώτος συγγραφέας είναι από Ελληνικό φορέα) στο υψηλότερο 5% το ποσοστό αυτό ανέρχεται σε 46,4% και στο υψηλότερο 10% σε 53,5%. Στις δημοσιεύσεις οι Έλληνες ερευνητές συνεργάζονται περισσότερο με ερευνητές από τις ΗΠΑ, Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία και Ιταλία (Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), Ελληνικές Επιστημονικές Δημοσιεύσεις 1998-2012: Βιβλιομετρική ανάλυση ελληνικών δημοσιεύσεων σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά – Web of Science)
Για την αντιμετώπιση του προβλήματος της ανεργίας και μετανάστευσης των νέων επιστημόνων αλλά και γενικά των νέων έχει επιλεχθεί από το κράτος η λύση της επιδοματικής πολιτικής με την επιχορήγηση προγραμμάτων απασχόλησης. Για παράδειγμα τα προγράμματα «Ενίσχυση της αυτοαπασχόλησης Πτυχιούχων Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης» Α και Β Κύκλος 2016-2017 ύψους €155 εκατ με επιχορηγήσεις από €25.000 κατ’ άτομο ως €50.000 για ομάδες τριών, 11 προγράμματα ύψους €632 εκατ που ανακοινώθηκαν στα τέλη 2018 για περίπου 30.000 νέους με επιδότηση €800 για το 50% της αμοιβής τους και υποτροφίες συνολικού ποσού €30εκατ για διδάκτορες και υποψήφιους διδάκτορες.
Τα αναφέρουμε για να δείξουμε ότι τα προγράμματα αυτά αφορούν πολύ μικρό αριθμό πτυχιούχων και φυσικά με χαμηλές αποδοχές σε σχέση με τις προσφερόμενες στο εξωτερικό. Σύμφωνα δε με απαντήσεις των συμμετεχόντων μόνο ένα 40-50% έχει αποτραπεί από το να φύγει στο εξωτερικό με αυτά (όπου και οι απολαβές είναι και πολύ υψηλότερες). Το επίσημο κράτος δεν φαίνεται να ευαισθητοποιείται πάντως. Ο υπουργός Παιδείας Γαβρόγλου μάλιστα αδιαφορώντας είπε σχετικά «Αν οι καλοί είναι να φύγουν στο εξωτερικό, επειδή δεν πληρώνονται, εγώ τους προτρέπω να φύγουν» είχε πει σε συζήτηση στην Βουλής στις 23/7/17. Δηλαδή μόνο που δεν τους έβγαλε και εισιτήριο, επαφίοντας την παραμονή τους στον πατριωτισμό όταν άλλες κοινωνικές ομάδες ικανοποιούνται.
