Η ηλεκτρική ενέργεια είναι ως γνωστό συνυφασμένη με την οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη και την βιομηχανική παραγωγή. Μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η χρήση του ηλεκτρισμού στην Ελλάδα ήταν περιορισμένη και αποσπασματική κυρίως κοντά σε παραγωγικές μονάδες και σε κάποιες πόλεις. Αρχικά διατίθονταν μόνο για ηλεκτροφωτισμό και για τη βιομηχανία και μετά το 1930 για οικιακές συσκευές.
Ανάλυση
– του Παναγιώτη Χατζηπλή
Ιστορία Ηλεκτροπαραγωγής στην Ελλάδα
Η ηλεκτρική ενέργεια είναι ως γνωστό συνυφασμένη με την οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη και την βιομηχανική παραγωγή. Μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η χρήση του ηλεκτρισμού στην Ελλάδα ήταν περιορισμένη και αποσπασματική κυρίως κοντά σε παραγωγικές μονάδες και σε κάποιες πόλεις. Αρχικά διατίθονταν μόνο για ηλεκτροφωτισμό και για τη βιομηχανία και μετά το 1930 για οικιακές συσκευές.
Το 1939 ηλεκτροδοτούνταν 390 οικισμοί και η εγκατεστημένη ισχύς ήταν 234 GWH για να πέσει στις 101 GWH το 1944 με τις καταστροφές του Β’ΠΠ (πηγή)). Συνολικά το 1930 δραστηριοποιούνταν 294 εταιρίες παραγωγής, μεταξύ αυτών η Αγγλική Power and Traction στην Αθήνα (είναι η Πάουερ που ακούγεται σε κάποιες παλιές ταινίες) και η Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρία (ΕΗΕ) κυρίως στην περιφέρεια στην οποία συμμετείχε η Αμερικανική Thomson Houston.
Η κατά κεφαλή παραγωγή στην Ελλάδα στα τέλη του μεσοπολέμου ήταν 85 κιλοβατώρες ετησίως όταν στην Αγγλία ήταν 975, στην Γερμανία 805 και στην Γαλλία 450, με το 55% να απορροφάται στην βιομηχανία (όπου ηλεκτροδοτούνταν όμως μόνο το 10% βιομηχανιών και βιοτεχνιών) και το 59% στην περιοχή της Αθήνας (Πηγή: «Ο Πλούτος της Ελλάδας», Κώστας Κωστής, Εκδόσεις Πατάκη 2018).
Η παραγωγή γινόταν με ατμομηχανές και εισαγόμενο λιθάνθρακα, μετά και με πετρελαιομηχανές. Επίσης από αξιοποίηση των υδατοπτώσεων που μέχρι το 1950 ήταν περιορισμένη όπως και η χρήση λιγνίτη. Λιγνιτωρυχείο υπήρχε το 1940 και στην Καλογρέζα! (στο σημερινό ΟΑΚΑ (πηγή) ενώ στην Πτολεμαΐδα είχε πάρει άδεια επί Κατοχής και λειτουργούσε εργοστάσιο παραγωγής η οικογένεια Παπακωνσταντίνου το οποίο εξαγόρασε η ΔΕΗ το 1958 (πηγή).
Μεταπολεμικό Σχέδιο Ανάπτυξης
Το ζητούμενο της ανάπτυξης μεταπολεμικά σχετίζονταν με αποφάσεις που έπρεπε να ληφθούν ως προς το είδος της ενέργειας που θα χρησιμοποιούνταν, την τοποθεσία των εργοστασίων (δηλαδή κοντά στις πόλεις ή κοντά στην πηγή παραγωγής) και την δημιουργία δικτύων διανομής. Η τάση που υπήρχε ήταν για χρήση της υδροηλεκτρικής ενέργειας κάτι που φαντάζει λίγο παράξενο τουλάχιστον εκ των υστέρων, πόσο μάλλον με τα δεδομένα της εποχής.
Μετά τον πόλεμο με το «Υπόμνημα της Ελληνικής Κυβερνήσεως προς την Προσωρινή Επιτροπήν επί της Οικονομικής Ανασυγκροτήσεως των Κατεστραμμένων Περιοχών (Οικονομικόν και Κοινωνικόν Συμβούλιον Ηνωμένων Εθνών)» (βλέπε Τεχνικά Χρονικά, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1946) και το Πρόγραμμα Ανασυγκροτήσεως της χώρας (βλέπε Σχέδιον Ανασυγκροτήσεως των Τεχνικών Βάσεων της Ελληνικής Οικονομίας», Οργανισμός Ανασυγκροτήσεων, Αθήνα 1947») θέτουν πενταετή σχέδια ανάπτυξης της ηλεκτρικής ενέργειας με βάση την κατασκευή υδροηλεκτρικών έργων, έως και 15 σταθμούς και γραμμές μεταφοράς και παραγωγή 3.097 κιλοβατώρων όταν προπολεμικά ήταν 350 εκατομμύρια κιλοβατώρες (Πηγή: «Ο Πλούτος της Ελλάδας», Κώστας Κωστής, Εκδόσεις Πατάκη 2018).
Η προτίμηση της υδροηλεκτρικής ενέργειας έχει να κάνει και με την σύμβαση Cooper για την δημιουργία υδροηλεκτρικών του Αχελώου αλλά επεκτείνεται και σε υδροηλεκτρικά σε οποιοδήποτε άλλο μέρος της επικράτειας ως και του ορυκτού πλούτου όπως υποστηρίζεται. Η σύμβαση αυτή (διάρκειας 1940-2010) έχει αποτελέσει αντικείμενο συνομωσιολογικών σεναρίων για όποιον θέλει να ασχοληθεί περισσότερο. Αυτή όμως η προοπτική του να βασιστεί η παραγωγή στην υδροηλεκτρική ενέργεια ήταν προβληματική που αν και δεν εφαρμόσθηκε τελικά, σε κάποια βαθμό επιβράδυνε άλλες λύσεις.
Τελικά με το «Αναθεωρημένον Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως της Ελλάδας 1949-1950», του Ανώτατου Συμβούλιου Ανασυγκροτήσεως που εκδόθηκε το 1949 και της μελέτη της Αμερικανικής εταιρίας EBASCO δίνεται ισόρροπο βάρος στην ανάπτυξη της υδροηλεκτρικής και της θερμικής ενέργειας.
H EBASCO πρότεινε την ίδρυση κεντρικής εταιρίας διαχείρισης, κατασκευή τριών υδροηλεκτρικών σταθμών (Λάδωνα, Λούρου και Αγρα) και ενός λιγνιτικού (Αλιβερίου), καθώς και Εθνικού Δικτύου μεταφοράς και διανομής της ενέργειας καθώς και Εθνικού Δικτύου Μεταφοράς 150 kV μήκους 1.125 χλμ. με 21 υποσταθμούς. Αυτά είναι πράγματα που σήμερα θεωρούνται δεδομένα αλλά στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν ίσως ακούγονταν μεγαλεπήβολα. Το σχέδιο χρηματοδοτήθηκε εν μέρει από το Σχέδιο Μάρσαλ και μέρος των ιταλικών πολεμικών επανορθώσεων (πηγή).
Το 1950 ιδρύεται η ΔΕΗ ως μονοπώλιο στην παραγωγή και μεταφορά της ενέργειας προκειμένου να υλοποιηθούν οι επενδύσεις ενώ επίσης αναπτύσσει και την μονάδα της Πτολεμαΐδας από την ΛΙΠΤΟΛ του ομίλου Μποδοσάκη. Η τελευταία είχε κατασκευαστεί όπως λέγεται μετά από προτροπή του τότε υπουργού οικονομίας της Δ. Γερμανίας Ερχαρτ το 1954, εγκαινιάστηκε το 1958 και οι ο Μποδοσάκης όπως λέγεται υποχρεώθηκε να εκχωρήσεις τις μετοχές στο κράτος υπό πιέσεις της κυβέρνησης Καραμανλή (πηγή) και δεν ήταν ο μόνος από τον επιχειρηματικό κόσμο που είχε παράπονα απο τον Καραμανλή… ).
Χρονολόγιο Ηλεκτροπαραγωγής-ΔΕΗ Ελλάδας
Παράλληλα το 1949 το Ανώτατο Συμβούλιον Ανασυγκροτήσεως με το «Αναθεωρημένον Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως της Ελλάδας 1949-1950, Αθήνα 1949» θέτει την ανάγκη εκβιομηχάνισης ως απάντηση για τις ανάγκες ανάπτυξης της χώρας, κάτι που η παραδοσιακή γεωργική οικονομία δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει.
Το μοντέλο της ανάπτυξης όμως αποτελούσε θέμα διαμάχης. Κάποιοι οικονομολόγοι υποστήριζαν την αγροτική παραγωγή ως προσφορότερη για την απορρόφηση μεγάλου αριθμού εργατικού δυναμικού κάτι που δεν μπορούσε να γίνει με την βιομηχανία στην βάση της άμεσης απασχόλησης (εδώ τους διέφευγε η έμμεση-προκαλούμενη δραστηριότητα πχ στις υπηρεσίες, αλήθεια ποιος να σκεφτόντανε εκείνη την εποχή πχ fast food για τους πολυάσχολους υπαλλήλους κ.α…).
Κάποιοι βέβαια ίσως και να φοβόντουσαν την άνοδο νέων στρωμάτων μέσω της εκβιομηχάνισης, τόσο σε εργατικό αλλά και επιχειρηματικό επίπεδο και την διατάραξη του status quo των μεταπρατών και γαιοκτημόνων. Εξάλλου τα νέα στρώματα από την εκβιομηχάνιση είναι που φέραν αλλαγή του status quo στην Αγγλία και την Γαλλία.
Την εποχή αυτή εμφανίζεται και ο δικηγόρος-οικονομολόγος Δημήτρης Μπάτσης συντάκτης του επιστημονικού περιοδικού «Ανταίος» μαζί με μια ομάδα επιστημόνων που ερευνούν προτάσεις για την εκβιομηχάνιση της χώρας με βάση την χρησιμοποίηση του λιγνίτη για ηλεκτρική ενέργεια και του ορυκτού πλούτου της χώρας. Εκδίδει περιοδικό με σχετική αρθρογραφία το «Ανταίος» και το μνημειώδες βιβλίο του «Η Βαρεία Βιομηχανία στην Ελλάδα» (1947). Σε αυτό περιλαμβάνονται λεπτομερής ανάλυση με υπολογισμούς για το πώς μπορεί να γίνει η σταδιακή εκβιομηχάνιση τονίζοντας και την σημασία του λιγνίτη για αυτό.
Ο Μπάτσης σημειώνει ότι «η βαθύτερη σημασία της εξάρτησής μας από το εξωτερικό (σε κινητήρια δύναμη) βρίσκεται όχι στην καθαυτό οικονομική – συναλλαγματική μας επιβάρυνση, αλλά στο ότι διαιωνίζεται η καθυστέρηση της οικονομίας μας που εμποδίζεται έτσι να αναπτύξει μια δική της ενεργειακή βάση και να οδηγηθεί με γρήγορο ρυθμό προς την εκβιομηχάνιση» (πηγή) Ουσιαστικά δηλαδή επιβαλλόταν στην Ελλάδα ένα είδος Σχεδίου Μοργκεντάου παραγωγικής υστέρησης κάτι που προορίζονταν για την Γερμανία για την μετατροπή της σε αγροτική οικονομία ώστε να μην ξαναεπιτεθεί, αλλά δεν έγινε τελικά.
Κάτι τέτοιο έγινε όμως με την Ελλάδα ηθελημένη ή όχι με την εξάρτηση σήμερα από υπηρεσίες (τουρισμός) και εισαγωγές ούτε καν αγροτική παραγωγή. Πλέον προωθείται και η ενεργειακή εξάρτηση. Βλέπετε μαζί με την εξάρτηση από τις ξένες σφαίρες επιρροής από όπου εισάγει η χώρα, εξαρτάται και από τους εγχώριους συνεργάτες-αντιπροσώπους τους, την μεταπρατική ελίτ και τα παρασιτικά πολιτικά μικροσυμφέροντα που φυσικά δεν έχουν καμιά όρεξη να απειληθεί αυτό το status quo αλλά πολύ περισσότερο δεν έχουν την ικανότητα να παράγουν. Είναι σαν να λες σε κάποιον που έχει μάθει να τρώει έτοιμα φαγητά, να μαγειρέψει, ούτε μπορεί αλλά ούτε βλέπει την λογική, κάτι τέτοιο …
Ο Μπάτσης ήταν αριστερός αλλά εξέχον μέλος της αστικής τάξης της Αθήνας και γιός ναυάρχου. Δικάστηκε μαζί με τον με τον Μπελογιάννη για την δράση του κάτω από περίεργες συνθήκες της εποχής και αν και διαφοροποιήθηκε, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε βιαστικά το 1952 (πηγή). Κάποιοι είπαν ότι τον εκδικήθηκε η τάξη του….
Πάντως τόσο το Σχέδιο Ανασυγκροτήσεως του 1947 όσο και η Επιτροπή του Σχεδίου Μάρσαλ (βλέπε Έκθεση της Επιτροπής Porter to 1947) πρότειναν ως αναπτυξιακό μοχλό την εκβιομηχάνιση της οικονομίας με εκμετάλλευση των ορυκτών της χώρας για την παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων αντί να εξάγονται ακατέργαστα ή ημικατεργασμένη πρώτη ύλη (όπως γίνεται δυστυχώς και σήμερα σε κάποιες περιπτώσεις). Ότι δηλαδή έλεγε και ο Μπάτσης…
Ενώ ο Paul Porter έμεινε γνωστός από την απαξιωτική του αναφορά στην ελληνόφωνη μεταπρατική ελίτ που δεν ενδιαφέρονταν να επενδύσει στην χώρα (Πηγή; «Ζητείται: Ένα Θαύμα για την Ελλάδα», Paul Porter, Colliers’ Weekly, 20/9/1947).
Στην βιομηχανική παραγωγή εξάλλου στράφηκαν και οι άλλες χώρες της Ευρώπης μεταπολεμικά και εκεί οφείλεται η ανάπτυξή τους όπως η Ιταλία (Ιταλικό οικονομικό θαύμα – Il Boom Economico 1958-1963), η Ισπανία (Ισπανικό θαύμα El Milagro español 1959-1974) η Γαλλία (Trente Glorieuses 1946-1975), το Βέλγιο και φυσικά η Γερμανία που ωφελήθηκε και από τον συμφωνία του Λονδίνου του 1953 για κούρεμα των χρεών της κατά 60% μαζί με συμφωνία αύξησης των εξαγωγών της.
Το Ελληνικό Οικονομικό Θαύμα εντοπίζεται μεταξύ 1950-1973 όταν η οικονομία αυξανόταν κατά μέσο όρο 7%, και στην δεκαετία του 60 άνω και του 10%, ενώ στα χρόνια του Ευρώ περίπου με 2%. Η περίοδος αυτή ανακόπηκε πανευρωπαϊκά με την πετρελαϊκή κρίση και την απαρχή της παγκοσμιοποίησης. Μόνο που οι άλλες χώρες κράτησαν κάποια παραγωγή όχι όμως και η Ελλάδα που αποβιομηχανίστηκε με στροφή στις υπηρεσίες και εισαγωγές, ειδικά στα χρόνια της ΕΕ αν και έγιναν και λάθη σε επίπεδο εταιριών αλλά και κεντρικού σχεδιασμού και υποστήριξης (βλέπε σχετικά και «Πτυχές Εκβιομηχάνισης 1945-2010: Μια Ιστορία, Αντώνης Π. Κεφαλας, 2019).
