.
Ξένη Δημοσίευση (ΙΙ)
Πρώτο Μέρος: Η δικτατορία της Μειονότητας (Ι)
-του Νίκολας Νασίμ Τάλεμπ
Μετάφραση-Σημειώσεις Μτφ: Π. Χατζηπλής
Προδημοσίευση Κεφαλαίου από το βιβλίο «Skin in the Game: Hidden Asymmetries in Daily Life (Ρισκάροντας το Τομάρι σου (όποια καλύτερη μετάφραση δεκτή…): Κρυφές ασυμμετρίες στην καθημερινή ζωή, 2018) που αναρτήθηκε στις 14 Αυγούστου 2016 (πηγή).
Γονίδια εναντίον Γλωσσών
Κοιτάζοντας γενετικά δεδομένα στην Ανατολική Μεσόγειο με τον συνεργάτη μου γενετιστή Pierre Zalloua, παρατηρήσαμε ότι και οι δυο εισβολείς, τόσο οι Τούρκοι όσο και οι Άραβες άφησαν λίγα γονίδια, ενώ στην περίπτωση της Τουρκίας, οι φυλές από την Ανατολική και την Κεντρική Ασία έφεραν μια εντελώς νέα γλώσσα. Η Τουρκία, περιέργως, εξακολουθεί να περικλείει τους πληθυσμούς της Μικράς Ασίας για τους οποίους διαβάζετε στα βιβλία ιστορίας, αλλά με νέα ονόματα. Επίσης, ο Zalloua και οι συνάδελφοί του έχουν δείξει ότι πάνω από το 90% των γονιδίων των σημερινών κατοίκων του Λιβάνου προέρχεται από τους Καναανιτες 3.700 χρόνια πριν, με πολύ λίγα νέα γονίδια να προστέθηκαν, παρά το ότι κάθε στρατός που υπάρχει σε αυτόν τον κόσμο έχει περάσει από εκεί για τα αξιοθέατα και κάποια λεηλασία. ([Σημ. 1 ΝΤΤ] (Υπάρχει μια διαμάχη στο Ηνωμένο Βασίλειο αυτόν τον καιρό, καθώς οι Νορμανδοί άφησαν εκεί περισσότερα κείμενα και εικόνες σε βιβλία ιστορίας από ότι γονίδια). Ενώ οι Τούρκοι είναι Μεσογειακής προέλευσης (δηλ. Ελληνικής, Αρμένικής, Βαλκανικής ή άλλης γενετικής καταγωγής, αφού οι Οθωμανοί εισβολείς ήταν ως γνωστό η μειοψηφία στα πρώτα χρόνια της αυτοκρατορίας) που μιλούν μια γλώσσα της Ανατολικής Ασίας, οι Γάλλοι (Βόρεια της Αβινιόν) είναι σε μεγάλο βαθμό ΒορειοΕυρωπαϊκής καταγωγής, αλλά μιλούν μια μεσογειακή γλώσσα.
Έτσι έχουμε την εξής αρχή:
«Τα γονίδια ακολουθούν κανόνες της πλειοψηφίας, οι γλώσσες κανόνες της μειοψηφίας.
Οι γλώσσες ταξιδεύουν, τα γονίδια όχι και τόσο»
Αυτό μας δείχνει πόσο λάθος είναι τελευταία η δημιουργία φυλετικών θεωριών με βάση την γλώσσα όπως να διαχωρίζονται άνθρωποι σε «Αρίους» και «Σημίτες», με βάση γλωσσικά χαρακτηριστικά. Αυτό ήταν ένα κρίσιμο ζήτημα για τους Γερμανούς Ναζί, ενώ η πρακτική συνεχίζεται μέχρι σήμερα με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, συχνά καλοπροαίρετα. Η μεγάλη ειρωνεία είναι ότι οι Βόρειοι φυλετιστές (δηλ. οι «Αριοι»), ενώ ήταν αντισημιτες, χρησιμοποίησαν τους Έλληνες της κλασσικής εποχής για να δώσουν στους εαυτούς τους μια ευγενή καταγωγή και μια σχέση με έναν ένδοξο πολιτισμό, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι οι Έλληνες και οι γείτονες τους Σημίτες της Μεσογείου ήταν στην πραγματικότητα γενετικά κοντά.
(Μτφ: αν και για να παρακαμφθεί αυτό δημιουργήθηκαν κάποιες άλλες θεωρίες περί καθόδου βορείωνευρωπαίων όπως των Δωριέων και για να κλείσει μετά και να υπάρχει αποκλειστικότητα της κληρονομιάς στον βορά άλλες παράξενες θεωρίες όπως του Φαλμεράιερ. Γενικά οι αρχαίοι Έλληνες τραβούν πολύ το ενδιαφέρον θεωριών ως προς την σχέση τους με άλλους λαούς, το Βυζάντιο (που αποσιωπάται ώστε να μην θαμπώσει την ανάδειξη της Δύσης λίγο πριν ή λίγο μετά ή με τους νεοέλληνες αναλόγως τις επιδιώξεις των γραφόντων. Εξάλλου η μαρξιστική ιστοριογραφία και ο πολιτιστικός μαρξισμός επιτρέπει υποκειμενικές ερμηνείες της ιστορίας. Δυστυχώς οι Έλληνες και οι Αρχαίοι Έλληνες πληρώνουν αυτό το ενδιαφέρον κάποιων αρχαιολατρών (αν και επίσης εισέπραξαν και φιλελληνισμό). Είναι το ίδιο που «πληρώνουν» κάποιοι ιθαγενείς το ότι βρίσκονται σε ένα κοίτασμα χρυσού και αντίπαλοι αντάρτες και κυβερνήσεις ερίζουν για την κατοχή του….)
Έχει αποδειχθεί επίσης πρόσφατα ότι τόσο οι αρχαίοι Έλληνες όσο και Λεβαντίνοι της εποχής του Χαλκού έχουν κοινή καταγωγή από την Ανατόλια (Μτφ: δηλ. τη σημερινή Ασιατική Τουρκία). Απλά κάπως έγινε και οι γλώσσες τους απόκλιναν.
Ο μονόδρομος των θρησκειών
Κατά τον ίδιο τρόπο, η εξάπλωση του Ισλάμ στην Μέση Ανατολή, όπου ο Χριστιανισμός ήταν βαθιά ριζωμένος (εκεί γεννήθηκε), μπορεί να αποδοθεί σε δύο απλές ασυμμετρίες. Οι μουσουλμάνοι ηγέτες στην αρχή δεν ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για τον εξισλαμισμό των χριστιανών, καθώς τους παρείχαν φορολογικά έσοδα – ο προσηλυτισμός στο Ισλάμ δεν αφορούσε αυτούς που ονομάζονταν «άνθρωποι του βιβλίου», δηλαδή όσους πιστεύουν σε Αβρααμικές θρησκείες. Στην πραγματικότητα, οι πρόγονοί μου που επέζησαν δεκατρείς αιώνες υπό μουσουλμανική κυριαρχία έβρισκαν το ότι να μην είμαι μουσουλμάνοι τους έδινε πλεονεκτήματα όπως κυρίως την αποφυγή της στρατιωτικής θητείας.
Οι δύο κανόνες ασυμμετρίας όμως εδώ έχουν ως εξής. Πρώτον, εάν ένας μη μουσουλμάνος παντρεύεται μια μουσουλμάνα κάτω από τους μουσουλμανικούς κανόνες, πρέπει να μετατραπεί σε μουσουλμάνο –και εάν κάποιος εκ των γονέων ενός παιδιού είναι μουσουλμάνος, το παιδί θα είναι επίσης μουσουλμάνο ([Σημ. 3 ΝΤΤ] Λάβετε υπόψη ότι υπάρχουν μερικές μικρές παραλλαγές μεταξύ διάφορων περιοχών και μουσουλμανικών αιρέσεων. Ο αρχικός κανόνας είναι ότι αν μια μουσουλμάνα παντρευτεί έναν μη μουσουλμάνο αυτός πρέπει να αλλάξει. Στην πραγματικότητα σε κάποιες χώρες και οι δυο πρέπει να το κάνουν.) Δεύτερον, το να γίνεις μουσουλμάνος είναι μη αναστρέψιμο, καθώς η αποστασία είναι το βαρύτερο έγκλημα σύμφωνα με τη θρησκεία, που τιμωρείται με τη θανατική ποινή. Ο διάσημος Αιγύπτιος ηθοποιός Omar Sharif, γεννημένος Mikhael Demetri Shalhoub, είχε καταγωγή από τους χριστιανούς του Λιβάνου. Ασπάστηκε το Ισλάμ για να παντρευτεί μια διάσημη Αιγύπτια ηθοποιό και για αυτό έπρεπε να αλλάξει το όνομά του σε αραβικό. Αργότερα χώρισε, αλλά δεν επέστρεψε στην πίστη των προγόνων του.
Κάτω από αυτούς τους δύο κανόνες ασσυμετρίας, μπορεί κανείς να κάνει απλές ασκήσεις προσομοίωσης και να δει πώς μια μικρή μουσουλμανική ομάδα που βρίσκεται στην χριστιανική (Κοπτική) Αίγυπτο μπορεί να οδηγήσει, με τους αιώνες, τους Κόπτες στο να μετατραπούν σε μια μικρή μειονότητα. Το μόνο που χρειάζεται είναι ένα μικρό ποσοστό μεικτών θρησκευτικών γάμων. Ομοίως, μπορεί κανείς να δει πώς ο Ιουδαϊσμός δεν εξαπλώνεται και τείνει να παραμένει ως μειονότητα, καθώς η θρησκεία έχει αντίθετους κανόνες: η μητέρα πρέπει να είναι Εβραία, προκαλώντας μεικτούς θρησκευτικού γάμους να εγκαταλείπουν την κοινότητα (Μτφ: δηλ. αν κάποιος εβραίος παντρευτεί μια μη εβραία το παιδί δεν θεωρείται εβραίο κατά κάποιους). Μια ακόμη ισχυρότερη ασυμμετρία από εκείνη του Ιουδαϊσμού εξηγεί την εξαφάνιση στην Μέση Ανατολή τριών γνωστικιστικών θρησκειών: των Δρούζων, των Γεζίντι και των Μανδαίων (γνωστικιστικές θρησκείες είναι εκείνες που τα μυστήρια και η γνώση τους είναι συνήθως γνωστά μόνο σε μια μικρή ομάδα ηλικιωμένων, με τα υπόλοιπα μέλη να είναι στο σκοτάδι όσο αφορά τις λεπτομέρειες της πίστης). Σε αντίθεση με το Ισλάμ που απαιτεί τουλάχιστον έναν από τους γονείς να είναι μουσουλμάνος, όσο και ο Ιουδαϊσμός που απαιτεί τουλάχιστον από τη μητέρα να είναι εβραία, αυτές οι τρεις θρησκείες απαιτούν και οι δύο γονείς να είναι της ίδιας πίστης, διαφορετικά το άτομο λέει αντίο στην κοινότητα.
Η Αίγυπτος είναι επίπεδη. Η κατανομή του πληθυσμού είναι ομοιογενής, κάτι που επιτρέπει τη μετάθεση (Μτφ: βλέπε προηγουμένως ομάδα μετάθεσης) δηλαδή επιτρέπει την επικράτηση του κανόνα της ασυμμετρίας. Είδαμε νωρίτερα ότι για να λειτουργήσει ο κανόνας στην περίπτωση των περιορισμών κοσερ, χρειαζόταν οι Εβραίοι να είναι κάπως εξαπλωμένοι σε όλη τη χώρα. Αλλά σε μέρη όπως ο Λίβανος, η Γαλιλαία και η Βόρεια Συρία, που έχουν ορεινό έδαφος, οι Χριστιανοί και άλλοι μη Σουνίτες μουσουλμάνοι παρέμειναν συγκεντρωμένοι σε κοινότητες. Οι Χριστιανοί δεν εκτέθηκαν σε μουσουλμάνους και δεν έγιναν μεικτοί γάμοι. (Μτφ: είναι αυτό που πριν αναφέραμε δηλαδή ως γκέτο και που λένε ότι πρέπει να αποφευχθεί με την διασπορά των μεταναστών…)
Οι Κόπτες της Αιγύπτου υπέφεραν και από ένα άλλο πρόβλημα: το μη αναστρέψιμο του εξισλαμισμού. Πολλοί Κόπτες κατά τη διάρκεια της ισλαμικής κυριαρχίας ασπάστηκαν το Ισλάμ όταν ήταν απλώς μια διοικητική διαδικασία, κάτι που βοηθούσε κάποιον να βρει δουλειά ή να χειριστεί ένα πρόβλημα που απαιτούσε ισλαμική δικαιοδοσία. Δεν χρειαζόταν κανείς να πιστέψει πραγματικά γιατί το Ισλάμ δεν έρχεται σε μεγάλη σύγκρουση με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Σιγά-σιγά μια χριστιανική ή εβραϊκή οικογένεια που εμφανιζόταν να έχουν αλλάξει θρησκεία επιφανειακά κατά τον ίδιο τρόπο που το είχαν κάνει οι Μαράνοι Εβραίοι στην Ισπανία (Μτφ: οι Μαρράνοι είναι κρυφοεβραίοι της Ισπανίας οι οποίοι ασπάστηκαν τον χριστιανισμό στην επιφάνεια αλλά διατηρούσαν την ιουδαϊκή λατρεία κατ’ιδίαν) αλλάζανε θρησκεία και στην ουσία τελικά, καθώς, μερικές γενιές αργότερα, οι απόγονοι ξεχνάγανε το σκεπτικό που λειτουργούσαν οι πρόγονοί τους.
Έτσι, το μόνο που έκανε το Ισλάμ ήταν να είναι πιο πεισματάρικο από τον Χριστιανισμό, ο οποίος επικράτησε χάρις επίσης στο ίδιο δικό του πείσμα. Διότι, πριν από το Ισλάμ, η αρχική εξάπλωση του Χριστιανισμού στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία μπορεί να αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό… στην τυφλή δυσανεξία των χριστιανών και στην άνευ όρων, επιθετική, προσηλυτιστική εμμονή τους. Οι Ρωμαίοι ειδωλολάτρες ήταν αρχικά ανεκτικοί στους Χριστιανούς, καθώς η παράδοση ήταν να μοιράζονται θεούς με άλλους λαούς της αυτοκρατορίας. Αναρωτήθηκαν όμως γιατί αυτοί οι Ναζωραίοι δεν ήθελαν να ανταλλάξουν θεούς και να προσφέρουν τον Ιησού στο ρωμαϊκό πάνθεον σε αντάλλαγμα κάποιων άλλων θεών. Τι, οι ρωμαϊκοί θεοί δεν είναι αρκετά καλοί για αυτούς; Όμως οι Χριστιανοί ήταν δυσανεκτικοί στον παγανισμό των Ρωμαίων. Οι «διώξεις» των χριστιανών είχαν πολύ περισσότερο να κάνουν με την δυσανεξία των Χριστιανών για το πάνθεον και τους τοπικούς θεούς, παρά το αντίθετο. Αυτό που διαβάζουμε είναι ιστορία γραμμένη από τη χριστιανική πλευρά και όχι από την παγανιστική ελληνορωμαϊκή πλευρά. ([Σημ. 4 ΝΝΤ] Οι διάφορες μορφές λατρείας που υπήρχαν στην Ρωμαίική επικράτεια θεωρούνται από τον λαό ως ισότιμα αληθείς, από τους φιλοσόφους, ως ισότιμα λάθος και από την διοίκηση ως ισότιμα χρήσιμες. Και έτσι η ανεκτικότητα παρήγαγε όχι μόνο αμοιβαία αποδοχή αλλά και θρησκευτική αρμονία. Gibbon)
Γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη ρωμαϊκή πλευρά των γεγονότων κατά την άνοδο του Χριστιανισμού, καθώς στις ιστορικές αναφορές έχουν κυριαρχήσει οι αγιογραφίες. Υπάρχει, για παράδειγμα, η ιστορία της οσίας Αγίας Αικατερίνης, η οποία συνέχισε να προσηλυτίζει τους φύλακές της μέχρι να αποκεφαλιστεί, αλλά… μπορεί και να μην υπήρξε ποτέ. Υπάρχουν ατελείωτες ιστορίες χριστιανών μαρτύρων και αγίων – αλλά πολύ λίγα για την άλλη πλευρά, τους παγανιστές ήρωες. Το μόνο που έχουμε είναι το λίγο που ξέρουμε για την ανάσχεση του εκχριστιανισμού κατά την αποστασία του αυτοκράτορα Ιουλιανού και τα γραπτά των ακολούθων του Έλληνοσύρων παγανιστών, όπως ο Λιβάνιος Αντίοχος (Libanius Antiochus). Ο Ιουλιανός προσπάθησε να επιστρέψει στον αρχαίο παγανισμό αλλά μάταια.
Ήταν σαν να προσπαθείς να κρατήσεις ένα μπαλόνι κάτω από το νερό. Και δεν ήταν επειδή η πλειοψηφία ήταν παγανιστές, όπως λανθασμένα πιστεύουν οι ιστορικοί, ήταν επειδή η χριστιανική πλευρά ήταν εντελώς ανυποχώρητη. Ο Χριστιανισμός είχε μεγάλα μυαλά όπως ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και ο Βασίλειος της Καισαρείας, αλλά τίποτα που να φτάνει τον μεγάλο ρήτορα Λιβάνιο, ούτε καν να τον πλησιάζει. (Η υπόθεσή μου είναι ότι όσο πιο παγανιστής είναι κάποιος, τόσο πιο λαμπρό μυαλό έχει, και τόσο υψηλότερη είναι η ικανότητά του να διαχειρίζεται λεπτομέρειες και ασάφειες. Αμιγώς μονοθεϊστικές θρησκείες, όπως ο Προτεσταντικός Χριστιανισμός, ο Σαλαφικός Ισλαμισμός ή ο φονταμενταλιστικός αθεϊσμός εξυπηρετούν μονοσήμαντα και μέτρια μυαλά που δεν μπορούν να χειριστούν την ασάφεια.)
Στην πραγματικότητα μπορούμε να παρατηρήσουμε στην ιστορία της Μεσογείου «θρησκείες» ή, καλύτερα τελετουργίες και συστήματα συμπεριφοράς και πεποιθήσεων, να μετατοπίζονται κάτω από τις επιταγές δυσανεκτικών, φέρνοντας έτσι το σύστημα πιο κοντά σε αυτό που ονομάζουμε θρησκεία. Ο Ιουδαϊσμός ίσως να είχε χάσει λόγω του νόμου της μητέρας και του περιορισμού ως προς την φυλετική βάση, αλλά ο Χριστιανισμός ηγεμόνευσε όπως και για τους ίδιους λόγους ηγεμόνευσε το Ισλάμ. Ποιο Ισλάμ; Υπήρξαν πολλά Ισλάμ, η τελική διαμόρφωση είναι πολύ διαφορετική από τις προηγούμενες. Γιατί το ίδιο το Ισλάμ καταλήγει να καταληφθεί (στον σουνιτικό κλάδο) από τους δογματικούς απλώς και μόνο επειδή αυτοί ήταν περισσότερο δυσανεκτικοί από τους υπόλοιπους. Οι Wahhabis, ιδρυτές της Σαουδικής Αραβίας, ήταν αυτοί που κατέστρεψαν τα ιερά, και επέβαλαν μια εντελώς δυσανεκτική ηγεμονία, με έναν τρόπο που αργότερα μιμήθηκε και το «ISIS» (Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας/Λεβάντε). Κάθε μορφοποίηση του Σουνιτικού Ισλάμ φαίνεται να υπάρχει για να φιλοξενήσει τις πιο δυσανεκτικές από τις εκφάνσεις του.
Επιβολή αρετής σε άλλους
Αυτή η ιδέα της μονόπλευρης αντιμετώπισης μπορεί να μας βοηθήσει να απομυθοποιήσουμε μερικές ακόμη παρανοήσεις. Πώς απαγορεύονται τα βιβλία; Σίγουρα όχι επειδή προσβάλλουν το μέσο άτομο – οι περισσότεροι τα δέχονται παθητικά και δεν ενδιαφέρονται στην πραγματικότητα ή δεν ενδιαφέρονται αρκετά για να ζητήσουν την απαγόρευση τους. Φαίνεται, από προηγούμενα παραδείγματα, ότι το μόνο που χρειάζεται είναι μερικοί συνειδητοποιημένοι ακτιβιστές για να απαγορευτούν βιβλία ή για να μπουν κάποιοι σε «μαύρη λίστα». ([Σημ. 5 ΝΝΤ] «Ποτέ μη αμφισβητείς ότι μια μικρή ομάδα από σκεπτόμενους πολίτες μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Στην πραγματικότητα, είναι το μόνο που το έχει κάνει.» — Margaret Mead) Ο μεγάλος φιλόσοφος και διαλογιστής Μπέρτραντ Ράσελ έχασε τη δουλειά του στο Πανεπιστήμιο City University της Νέας Υόρκης από την επιστολή μιας θυμωμένης –και πεισματάρας– μητέρας που δεν ήθελε να είναι η κόρη της στο ίδιο δωμάτιο με έναν τύπο με έκκλητο βίο και αντιδραστικές σκέψεις. (Μτφ: το θέμα του Ρασελ έφτασε μέχρι το Ανώτατο Δικαστήριο της Νέας Υόρκης και συγκέντρωσε πολλές συζητήσεις στον κύκλο των διανοούμενων της εποχής όπως του Αϊνστάιν. Κάτι ανάλογο γίνεται και τώρα στις ΗΠΑ με ακτιβιστές που δεν τους αρέσουν απόψεις ενός καθηγητή ακόμα και για μικρά θέματα (πχ στην περίπτωση Christakis –Yale προέκυψε από…. αποκριάτικες στολές) https://yaledailynews.com/blog/2016/05/25/months-after-controversy-christakises-resign-silliman-posts/) αλλά τίποτα δεν είναι λίγο για δυσανεκτικούς δικαιωματιστές ώστε να δημιουργήσουν ή να αλλάξουν «στερεότυπα» και πιο σημαντικό να εκφοβίζοντας να δημιουργήσουν παραδείγματα για αυτολογοκρισία και να περιορίσουν το δικαίωμα στην έκφραση, επιστημονική αναζήτηση και εν τέλει πανεπιστημιακό άσυλο… Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για τις απαγορεύσεις – τουλάχιστον για την ποτοαπαγόρευση στις Ηνωμένες Πολιτείες (Μτφ: οφείλεται σε διεκδικήσεις δογματικών Προτεσταντών που είχαν ξεκινήσει από τον 19ο αιώνα) που έδωσε το έναυσμα για δημιουργηθούν ενδιαφέρουσες μαφιόζικες ιστορίες.
Ας υποθέσουμε ότι ο σχηματισμός ηθικών αξιών στην κοινωνία δεν προέρχεται από την εξέλιξη της κοινής γνώμης. Όχι, είναι το πιο δυσανεκτικό άτομο που επιβάλλει την αρετή στους άλλους ακριβώς λόγω αυτής της δυσανεκτικότητας του. Το ίδιο ισχύει και για τα πολιτικά δικαιώματα.
Ας δούμε ένα παράδειγμα για το πώς οι μηχανισμοί της θρησκείας και της μετάδοσης των ηθικών αξίων υπακούουν στην δυναμική της μετάθεσης (βλέπε ομάδα μετάθεσης πιο πριν) όπως οι διατροφικοί κανόνες – και πώς η ηθική είναι κάτι που τείνει να επιβάλλεται από μια μειονότητα. Είδαμε νωρίτερα την ασυμμετρία μεταξύ υπακοής και παραβίασης κανόνων: ένας νομοταγής (ή που συμμορφώνεται με κανόνες) πάντα ακολουθεί τους κανόνες, αλλά αντίστοιχα ένας εγκληματίας ή κάποιος με χαλαρότερες αξίες δεν παραβιάζει πάντα τους κανόνες. Ομοίως, συζητήσαμε τις ισχυρές ασσυμετρίες των διατροφικών κανονισμών χαλαλ. Ας συνθέσουμε αυτά τα δύο τώρα. Στα κλασικά αραβικά, ο όρος χαλαλ έχει ένα αντίθετο: χαράμ. Η παραβίαση νόμων και ηθικών κανόνων –οποιουδήποτε κανόνα– ονομάζεται χαράμ. Tο ίδιο ακριβώς εμπόδιο που διέπει την πρόσληψη τροφής, διέπει και όλες τις άλλες ανθρώπινες συμπεριφορές, όπως το να κοιμηθείς με την γυναίκαι του γείτονα, να δανείσεις με τόκο (χωρίς να συμμετέχεις στις απώλειες του οφειλέτη) ή να σκοτώσεις τον σπιτονοικοκύρη σου για ευχαρίστηση. Το χαράμ είναι χαράμ και είναι ασύμμετρο.
Από αυτό μπορούμε να δούμε ότι μόλις καθιερωθεί ένας ηθικός κανόνας, θα αρκούσε να έχουμε μια μικρή αδιάλλακτη μειονότητα διασκορπισμένη γεωγραφικά για να υπαγορεύσει τον κανόνα στην κοινωνία. Τα θλιβερά νέα, όπως θα δούμε είναι ότι κάποιος που βλέπει την ανθρωπότητα ως σύνολο μπορεί να πιστεύει λανθασμένα ότι οι άνθρωποι γίνονται αυθόρμητα πιο ηθικοί, καλύτεροι άνθρωποι, πιο ευγενικοί, έχουν καλύτερη αναπνοή, όταν αυτό ισχύει βασικά για ένα μικρό μόνο μέρος της ανθρωπότητας.
Η σταθερότητα του κανόνα των μειονοτήτων, ένα πιθανό επιχείρημα
Ας δούμε τώρα ένα πιθανολογικό επιχείρημα υπέρ του ότι ο κανόνας της μειονότητας υπαγορεύει τις αξίες της κοινωνίας. Όπου κι αν κοιτάξετε σε διάφορες κοινωνίες στην ιστορία, τείνετε να βρίσκετε τους ίδιους γενικούς ηθικούς κανόνες που επικρατούν, με κάποιες, αλλά όχι σημαντικές, παραλλαγές όπως μην κλέβετε (τουλάχιστον όχι από την φυλή σας), μην κυνηγάτε ορφανά για ευχαρίστηση, μην χτυπάτε αδικαιολόγητα τους περαστικούς για εξάσκηση, αντί για αυτό χρησιμοποιείτε σάκους πυγμαχίας (εκτός αν είστε Σπαρτιάτες και ακόμη και τότε μπορείτε να σκοτώσετε μόνο έναν περιορισμένο αριθμό ειλώτων για λόγους εξάσκησης), και άλλες τέτοιες απαγορεύσεις. Και μπορούμε να δούμε αυτούς τους κανόνες να εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου ώστε να γίνονται πιο καθολικοί, να επεκτείνονται σε ένα ευρύτερο σύνολο, να περιλαμβάνουν σταδιακά σκλάβους, άλλες φυλές, άλλα είδη (ζώα, οικονομολόγους) κ.λ.π. Και μια ιδιότητα αυτών των νόμων είναι αυτή: χαρακτηρίζονται από το μαύρο-άσπρο, είναι δυαδικοί, διακριτοί και δεν επιτρέπουν καμία σκιά. Δεν μπορείτε να κλέψετε «λίγο» ή να σκοτώσετε «μετριοπαθώς». Δεν μπορείτε να κρατάτε τον κανόνα του κόσερ και να φάτε «λίγο» χοιρινό στο μπάρμπεκιου την Κυριακή.
Θα ήταν τώρα πολύ πιο πιθανό αυτές οι αξίες να έχουν προκύψει από μια μειονότητα παρά από την πλειοψηφία. Γιατί; Σκεφτείτε τις ακόλουθες δύο θεωρήσεις:
«Τα αποτελέσματα είναι παραδόξως πιο σταθερά με βάση τον κανόνα της μειονότητας – η διακύμανση των αποτελεσμάτων είναι χαμηλότερη και ο κανόνας είναι πιο πιθανό να επεκταθεί αυτόνομα μεταξύ των πληθυσμών.
Αυτό που προκύπτει από τον κανόνα της μειονότητας είναι πιο πιθανό να είναι μαύρο ή άσπρο.»
Ένα παράδειγμα. Σκεφτείτε ότι ένας με σατανικό μυαλό θέλει να δηλητηριάσει μια κοινότητα βάζοντας κάποια ουσία σε φιάλες αναψυκτικών. Έχει δύο επιλογές. Το πρώτο είναι το κυανίδιο, το οποίο υπακούει σε έναν κανόνα μειοψηφίας: μια σταγόνα δηλητηρίου (πάνω από ένα χαμηλό επίπεδο) καθιστά όλο το υγρό δηλητηριώδες. Το δεύτερο είναι ένα «πλειοψηφικό» στυλ δηλητήριου. Απαιτεί περισσότερο από το μισό του υγρού που το περιέχει να είναι δηλητηριώδες για να σκοτώσει. Τώρα κοιτάξτε το αντίστροφο πρόβλημα, ένας αριθμός νεκρών μετά από ένα δείπνο και εσείς πρέπει να διερευνήσετε τα αίτια. Ο τοπικός Σέρλοκ Χολμς θα ισχυριζόταν ότι υπό την προϋπόθεση ότι όλοι οι άνθρωποι που ήπιαν τη σόδα πέθαναν, ο κακός επέλεξε την πρώτη και όχι τη δεύτερη επιλογή. Δηλαδή, ο κανόνας της πλειοψηφίας οδηγεί σε διακυμάνσεις γύρω από τον μέσο όρο, με υψηλά ποσοστά επιβίωσης.
Το άσπρο ή μαύρο χαρακτηριστικό αυτών των κανονισμών της κοινωνίας μπορεί να εξηγηθεί με το ακόλουθο. Ας υποθέσουμε ότι σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, όταν αναμιγνύετε λευκό και σκούρο μπλε σε διάφορους συνδυασμούς, δεν παίρνετε παραλλαγές του ανοιχτού μπλε, αλλά σκούρου μπλε. Ένας τέτοιος κανονισμός είναι πολύ πιο πιθανό να παράγει περισσότερο σκούρο μπλε από έναν άλλο κανονισμό που επιτρέπει περισσότερες αποχρώσεις του μπλε.
Το παράδοξο του Popper
Μια φορά ήμουν σε μια μεγάλη βραδινή δεξίωση, αυτές με τα πολλά τραπέζια, το είδος της εκδήλωσης που να διαλέξετε στο μενού μεταξύ ενός χορτοφαγικου ριζότο και μιας μη χορτοφαγικής επιλογής όταν παρατήρησα ότι ο συνδαιτημόνας μου σερβιρίστηκε το φαγητό του (συμπεριλαμβανομένου των μαχαιροπήρουνων) σε ένα δίσκο που θύμιζε γεύμα αεροπλάνων. Τα πιάτα ήταν σφραγισμένα με αλουμινόχαρτο. Ήταν προφανώς υπερ-Κοσέρ. Δεν τον ενοχλούσε να καθίσει με άλλους που τρώγαν προσούτο που, επιπλέον, ανακατεύουν βούτυρο και κρέας στο ίδιο πιάτο (Μτφ: απαγορεύεται στην διατροφή κόσερ). Απλώς ήθελε να αφεθεί να ακολουθήσει τους δικούς του διατροφικούς του κανόνες. (Μτφ: αν και κάποιοι θα πούνε ότι οι κανόνες αυτοί αποσκοπούν στον διαχωρισμό αφού όχι μόνο δεν μπορούν να φάνε τα ίδια φαγητά αλλά ούτε καν να έχουν παρασκευαστεί από τα ίδια σκεύη, αν αφαιρέσεις τις συνεστιάσεις πόσες άλλες δυνατότητες κοινωνικής επαφής μένουν; Αλλά σίγουρα δεν ενοχλεί)
Για τις εβραϊκές και μουσουλμανικές μειονότητες, όπως οι Σιίτες, οι Σουφις και οι συναφείς θρησκείες όπως οι Δρούζοι και Αλεβίτες, ο στόχος είναι γενικά να τους αφήσουν μόνους τους, ώστε να μπορούν να ικανοποιήσουν τις διατροφικές τους συνήθειες, με κάποιες εξαιρέσεις εδώ και εκεί στην ιστορία. Αλλά αν ο γείτονάς μου ήταν Σουνίτης Σαλαφιστής, θα απαιτούσε ολόκληρο το δωμάτιο να τρώει χαλαλ. Ίσως και ολόκληρο το κτίριο. Ίσως και ολόκληρη η πόλη. Αν ήταν δυνατό ολόκληρη η χώρα. Αν ήταν δυνατό και ολόκληρος ο πλανήτης. Πράγματι, δεδομένης της απόλυτης έλλειψης διαχωρισμού μεταξύ εκκλησίας και κράτους, και μεταξύ του ιερού και του βλάσφημου, για αυτόν το Χαράμ (το αντίθετο του Χαλάλ) σημαίνει κυριολεκτικά παράνομο. Ολόκληρο το δωμάτιο παραβίαζε τον νόμο.
Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, οι άνθρωποι αντιδικούν για το εάν η ελευθερία της Δύσης του διαφωτισμού μπορεί να υπονομευτεί από τις επεμβατικές πολιτικές που θα χρειαζόταν για την καταπολέμηση των φονταμενταλιστών.
Πραγματικά μπορεί η δημοκρατία – δηλαδή εξ ορισμού η πλειοψηφία – να ανεχθεί εχθρούς; Το ερώτημα έχει ως εξής: «Θα συμφωνούσατε να αρνηθείτε την ελευθερία του λόγου σε κάθε πολιτικό κόμμα που έχει στο καταστατικό του την απαγόρευση της ελευθερίας του λόγου;» Ας προχωρήσουμε ένα βήμα παραπέρα, «Είναι σωστό μια κοινωνία που έχει επιλέξει να είναι ανεκτική να είναι δυσανεκτική στην δυσανεξία;»
Αυτή είναι στην πραγματικότητα η αντίφαση που εντόπισε στο Σύνταγμα των ΗΠΑ ο Kurt Gödel (ειδήμων της λογικής σκέψης) κατά τη διάρκεια της εξέτασης για την πολιτογράφησή του. Σύμφωνα με τις φήμες ο Gödel άρχισε να επιχειρηματολογεί με τον δικαστή και ο Αϊνστάιν, ο οποίος ήταν ο μάρτυρας του στην διαδικασία, τον έσωσε.
Έχω γράψει για άτομα με προβληματική λογική που με ρωτούν αν κάποιος μπορεί να είναι «σκεπτικός με το σκεπτικισμό». Θα χρησιμοποίησα μια παρόμοια απάντηση με τον Popper όταν ρωτήθηκε αν «κάποιος θα μπορούσε να παραποιήσει την παραποίηση».
Μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα χρησιμοποιώντας τον κανόνα της μειονότητας. Ναι, μια δυσανεκτική μειονότητα μπορεί να ελέγξει και να καταστρέψει μια δημοκρατία Στην πραγματικότητα, όπως έχουμε δει, θα καταστρέψει τελικά τον κόσμο όλο.
Επομένως, πρέπει να είμαστε περισσότερο και από δυσανεκτικοί με κάποιες δυσανεκτικές μειονότητες. Δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούμε «αμερικανικές αξίες» ή «δυτικές αρχές» για την αντιμετώπιση του δυσανεκτικού σαλαφισμού (που αρνείται το δικαίωμα στους άλλους να έχουν τη δική τους θρησκεία). Η Δύση είναι αυτή τη στιγμή σε αυτοκτονική πορεία. (Μτφ. Είναι πραγματικά αφελές να ακούς από άτομα που δεν έχουν καμιά αντίληψη ζώντες με άλλες κουλτούρες ή δεν έχουν ταξιδέψει εκτός της συχνά ήσυχης γειτονιάς τους να προτείνουν πως πρέπει να συμπεριφερθείς σε ένα περιβάλλον που δεν ξέρουν με ανθρώπους που δεν ξέρουν. Τα αστυνομικά δελτία είναι γεμάτα από ιστορίες με τουρίστες που βρέθηκαν στο λάθος τόπο και αντέδρασαν όπως θα έκαναν στην ήσυχη γειτονία τους με μη αναμενόμενα για αυτούς και δυστυχώς πολύ άσχημα τελικά, αποτελέσματα)
Η ασέβεια των αγορών και της επιστήμης
Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει στις «αγορές». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι αγορές δεν είναι το άθροισμα των συμμετεχόντων στην αγορά, αλλά οι μεταβολές στις τιμές τους αντικατοπτρίζουν τις κινήσεις του πιο πρόθυμου αγοραστή και του πιο πρόθυμου πωλητή. Ναι, είναι οι πιο πρόθυμοι που καθορίζουν τις εξελίξεις. Πράγματι, αυτό είναι κάτι που μόνο οι χρηματιστές μπορούν να καταλάβουν: γιατί μπορεί δηλαδή μια τιμή να πέσει κατά δέκα τοις εκατό λόγω ενός μόνο πωλητή. Το μόνο που χρειάζεται είναι ένας πεισματάρης πωλητής. Οι αγορές αντιδρούν δυσανάλογα του ερεθίσματος. Η συνολική κεφαλαιοποίηση των χρηματιστηρίων ανέρχεται αυτή τη στιγμή σε περισσότερα από τριάντα τρισεκατομμύρια δολάρια, αλλά μία μόνο παραγγελία το 2008, μόνο πενήντα δισεκατομμυρίων δολαρίων, δηλαδή λιγότερο από τα δύο δέκατα του ένα τοις εκατό του συνόλου, τις οδήγησε να πέσουν κατά περίπου δέκα τοις εκατό, προκαλώντας απώλειες περίπου τριών τρισεκατομμύριων δολαρίων. Ήταν μια εντολή που δόθηκε από την Γαλλική Τράπεζα Société Générale όταν ανακάλυψε μια κρυφή αγορά από έναν απατεώνα χρηματιστή και ήθελε να την αντιστρέψει. Γιατί η αγορά αντέδρασε τόσο δυσανάλογα; Επειδή η παραγγελία ήταν μονοσήμαντη – πεισματάρικη – υπήρχε η επιθυμία να πουλήσει και κανένας τρόπος να αλλάξει γνώμη. Η προσωπική μου θεωρία είναι ότι:
Η αγορά είναι σαν ένας μεγάλος κινηματογράφος με μικρή πόρτα.
Και ο καλύτερος τρόπος για να εντοπίσετε ένα κορόιδο (όπως ας πούμε ο μέσος οικονομικός συντάκτης) είναι να δείτε αν δίνει σημασία στο μέγεθος της πόρτας ή σε αυτό του θεάτρου. Στους κινηματογράφους μπορεί να επικρατήσει πανικός και να ποδοπατηθούν άνθρωποι, όταν για παράδειγμα κάποιος φωνάξει «φωτιά», επειδή όσοι θέλουν να βγουν έξω δεν θέλουν να είναι μέσα, ακριβώς με την ίδια απολυτότητα που είδαμε με την συμμόρφωση στους κανόνες κοσερ.
Η επιστήμη δρα παρόμοια. Θα το αναλύσουμε αλλού για το πώς ο κανόνας της μειονότητας είναι πίσω από την προσέγγιση του Karl Popper για την επιστήμη. Αλλά ας ασχοληθούμε για τώρα με τον πιο διασκεδαστικό Feynman. «Γιατί σας Νοιάζει τι Σκέφτονται οι Άλλοι;» (What do You Care What Other People Think?) είναι ο τίτλος ενός βιβλίου με ιστορίες του μεγάλου Richard Feynman, του πιο ανατρεπτικού και περιπαικτικού επιστήμονα της εποχής του. Όπως φαίνεται από τον τίτλο του βιβλίου, ο Feynman καλύπτει σε αυτό την άποψη ότι η επιστήμη έχει ανατρεπτική βάση, λειτουργώντας μέσα από ένα παρόμοιο μηχανισμό με την ασυμμετρία του κόσερ. Πως το κάνει;
Η επιστήμη δεν είναι το άθροισμα αυτών που πιστεύουν οι επιστήμονες, αλλά ακριβώς όπως και με τις αγορές, μια διαδικασία που είναι πολύ στρεβλή. Μόλις αποδημήσετε κάτι, είναι πια λάθος (έτσι λειτουργεί η επιστήμη, ας αγνοήσουμε κλάδους όπως η οικονομία και οι πολιτικές επιστήμες που είναι περισσότερο κάτι σαν βαρύγδουπη διασκέδαση). Αν η επιστήμη λειτουργούσε με βάση την συναίνεση της πλειοψηφίας, θα εξακολουθούσαμε να είμασταν κολλημένοι στον Μεσαίωνα και ο Αϊνστάιν θα είχε πεθάνει όπως ξεκίνησε, ένας υπάλληλος γραφείου διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, που είχε ανούσια χόμπι. (Μτφ: κάτι που υπογραμμίζει πόσο λάθος ή «περίεργη» είναι η επιμονή των υπευθύνων παγκοσμίως να υπαγορεύουν μια «ορθή» επιστημονική γραμμή όσο αφορά την πανδημία και την αντιμετώπισή της με απαγόρευση, αποσιώπηση ή λοιδωρία των αντίθετων απόψεων)
***
Ο Μέγας Αλέξανδρος είπε ότι ήταν προτιμότερο να έχεις έναν στρατό από πρόβατα με αρχηγό λιοντάρι από έναν στρατό από λιοντάρια με αρχηγό πρόβατο. Ο Μέγας Αλέξανδρος (ή χωρίς αμφιβολία όποιος σκέφτηκε αυτό το μάλλον αποκρυφικό ρητό) καταλάβαινε την αξία της ενεργής, δυσανεκτικής και θαρραλέας μειονότητας. Ο Αννίβας τρομοκρατούσε τη Ρώμη για μιάμιση δεκαετία με έναν πολύ μικρό στρατό μισθοφόρων, κερδίζοντας είκοσι δύο μάχες εναντίον των Ρωμαίων, μάχες στις οποίες όλες τις φορές υστερούσε σε αριθμούς. Εμπνεόταν από μια εκδοχή αυτού του ρητού. Στη μάχη των Καννών, είπε στον Gisco ο οποίος παραπονέθηκε ότι οι Καρχηδόνιοι ήταν λιγότεροι από τους Ρωμαίους: «Υπάρχει ένα πράγμα που είναι πιο υπέροχο από τον αριθμό τους… σε ένα τόσο μεγάλο πλήθος δεν υπάρχει ένας Gisgo.
Unus, sed leo. Που σημαίνει στα λατινικά: μόνο ένας, αλλά λιοντάρι. [Σημ i ΝΝΤ] ([Σημ 6 ΝΝΤ]» (Οι Καρχηδόνιοι φαίνεται να μην είχαν μεγάλη ποικιλία στα ονόματά τους: υπάρχουν πολλοί Αμιλκες και Hasdrupals κάτι που μπερδεύει του ιστορικούς. Ομοίως φαίνεται να υπάρχουν πολλοί Giscos, συμπεριλαμβανομένου του χαρακτήρα στο Salambo του Flaubert.)
Μεγάλα κατορθώματα που οφείλονται στο επίμονο θάρρος δεν σημειώνονται μόνο στις πολεμικές συγκρούσεις. Η εξέλιξη της κοινωνίας, είτε οικονομικά είτε ηθικά, επηρεάζεται από ένα μικρό αριθμό ανθρώπων. Κλείνουμε έτσι το κεφάλαιο αυτό με μια παρατήρηση σχετικά με την σημασία του να έχεις να χάσεις κάτι (skin in the game) για την κατάσταση της κοινωνίας. Η κοινωνία δεν εξελίσσεται με συναίνεση, ψηφοφορία, πλειοψηφία, επιτροπές, μεγαλοπρεπείς συναντήσεις, ακαδημαϊκά συνέδρια και δημοσκοπήσεις. Μόνο λίγα άτομα αρκούν για να κάνουν την διαφορά. Το μόνο που χρειάζεται είναι η εφαρμογή του κανόνα της ασυμμετρίας κάπου. Και η ασυμμετρία είναι παρούσα σχεδόν παντού.
